[別館]球面倶楽部零八式markIISR

東大入試数学中心。解説なので解答としては不十分。出題年度で並ぶようにしている。大人の解法やうまい解法は極めて主観的に決めている。

1939年(昭和14年)東京帝國大學工學部-數學[3]

2020.04.12記

[3] 次の積分を求めよ。
\displaystyle\int_{-a}^a \sqrt{1-\dfrac{\cos^2 a}{\cos^2 x}}\,dx\left(0\lt a\lt \dfrac{\pi}{2} \right)

2020.04.12記
この積分は難しいことで有名。求める積分 I とおく。

[解1]
 t=\tan x と置換すると I=\displaystyle\int_0^{\tan a} \dfrac{2\cos a\sqrt{\tan^2a -t^2}}{1+t^2}\,dt である。

さらに、 t = \tan a \sin\theta と置換すると  I= \displaystyle \int_0^{\pi/2} \dfrac{2\cos a\tan^2 a \cos^2\theta\,d\theta}{1+\tan^2a\tan^2\theta} である。

そして、u=\tan\theta と置換すると
 I=\displaystyle \int_0^{+\infty} \dfrac{2\cos a\tan^2 a\, du}{\left(1+\dfrac{u^2}{\cos^2 a}\right)(1+u^2)} =\displaystyle 2\int_0^{+\infty} \left\{\dfrac{1}{\cos a}\cdot \dfrac{1}{1+\dfrac{u^2}{\cos^2 a}}-\cos a\cdot \dfrac{1}{1+u^2}\right\} =2\left[ \arctan\dfrac{u}{\cos a}  -\cos a \arctan u\right]_0^{+\infty} =\pi(1-\cos a)

2020.04.18記

[解2]
 I= \displaystyle 2\int_0^a \sqrt{\dfrac{\cos^2 x-\cos^2 a}{\cos^2 x}}\,dx =\displaystyle 2\int_0^a \sqrt{\dfrac{\sin^2 a-\sin^2 x}{\cos^2 x}}\,dx =\displaystyle 2\int_0^a \dfrac{\sqrt{\sin^2 a-\sin^2 x}}{\cos x}\,dx

\sin x=\sin a\sin\theta とおくと、\cos x dx =\sin a\cos\theta d\theta により,
 I=\displaystyle 2\int_0^{\pi/2}
\dfrac{\sin^2a\cos^2\theta}{1-\sin^2 a \sin^2\theta}\,d\theta =\displaystyle 2\int_0^{\pi/2}
\dfrac{\sin^2a\cos^2\theta}{\cos^2 a+\sin^2 a \cos^2\theta}\,d\theta  =\displaystyle 2\int_0^{\pi/2}\left(1-\dfrac{\cos^2 a}{\sin^2a\cos^2\theta+\cos^2a}\right)\,d\theta =\pi-
\displaystyle 2\int_0^{\pi/2}
\dfrac{\sec^2\theta}{\tan^2a+\sec^2\theta}\,d\theta

\tan^2 a =\sec^2 a-1\tan^2 \theta =\sec^2 \theta-1 により分母を変形すると
 =\pi-\displaystyle2 \int_0^{\pi/2}\dfrac{\sec^2\theta}{\sec^2a+\tan^2\theta}\,d\theta

t=\tan\theta と置換すると、dt=\sec^2\theta\, d\theta により
 I=\pi- \displaystyle 2\int_0^{+\infty}\dfrac{dt}{\sec^2a+t^2}\,dt  =\pi- 2 \left[ \dfrac{1}{\sec a}\arctan\dfrac{t}{\sec a} \right]_0^{+\infty}  =\pi (1-\cos a)

2020.04.20記

[解3]([解2] の途中から)
 I=\displaystyle 2\int_0^{\pi/2}
\dfrac{\sin^2a\cos^2\theta}{1-\sin^2 a \sin^2\theta}\,d\theta =\displaystyle 2\int_0^{\pi/2}\left(1-\dfrac{\cos^2 a}{1-\sin^2 a \sin^2\theta}\right)\,d\theta =\pi-\cos^2 a
\displaystyle \int_0^{\pi/2}\left(\dfrac{1}{1+\sin a\sin\theta}+\dfrac{1}{1-\sin a\sin\theta}\right)\,d\theta

t=\tan\dfrac{\theta}{2} と置換すると
I=\pi-2\cos^2a \displaystyle\int_0^1\left\{\dfrac{1}{(t+\sin a)^2+\cos^2 a}+\dfrac{1}{(t-\sin a)^2+\cos^2 a}\right\}\,d\theta=\pi-2\cos a \left[ \arctan\dfrac{t+\sin a}{\cos a} +\arctan\dfrac{t-\sin a}{\cos a} \right]_0^1=\pi-2\cos a \left( \arctan\dfrac{1+\sin a}{\cos a} +\arctan\dfrac{1-\sin a}{\cos a} \right)

ここで、一般に \alpha\beta=1 のとき、\arctan \alpha +\arctan \beta =\dfrac{\pi}{2} が成立する.なぜなら、
 p=\arctan\alpha,\,q=\arctan\beta とおくと、1=\alpha\beta=\tan p\tan q となり、\tan q=\dfrac{1}{\tan p}=\tan\left(\dfrac{\pi}{2} -p\right) となるからである。

よって, I=\pi-2\cos a\cdot \dfrac{\pi}{2}=\pi(1-\cos a)